Kesb Teorisi Hangi Mezhep?
Kesb teorisi, İslam kelamında, insanın fiillerindeki sorumluluğunu açıklamak için geliştirilen bir yaklaşımdır. Bu terimi duyduğunuzda aklınıza gelen ilk şey, belki de insanların niçin iyi ya da kötü fiillerden sorumlu olduğu sorusudur. Bu soruya verilen yanıtlar, düşünürlerin ve mezheplerin bakış açılarına göre farklılık gösterir. Kesb teorisi, özellikle Eş’arî ve Mâtürîdî mezheplerinde önemli bir yer tutar, ancak bu teorinin her iki mezhepte de nasıl algılandığını ve ne gibi farklılıklar olduğunu anlamak için biraz daha derinlere inmeye ihtiyacımız var.
Peki, “kesb” tam olarak nedir? İnsan bir fiil işlediğinde, bu fiil Allah tarafından mı yaratılır, yoksa insan kendi iradesiyle mi işler? Bu, kesb teorisinin kalbinde yer alan büyük sorudur. İşte bu soruya cevap arayışında, kesb teorisi devreye giriyor. Şimdi gelin, bu teoriyi hangi mezheplerin benimsediğini ve bu benzerliklerin ve farklılıkların ne gibi sonuçlar doğurduğunu keşfedelim.
—
Eş’arî Mezhebi: Allah’ın İradesi ve İnsan Sorumluluğu
Eş’arîler, İslam düşüncesinde genellikle Allah’ın mutlak kudretine ve iradesine vurgu yaparlar. Bu bakış açısına göre, her şey, insanın fiillerinden tutun da doğadaki en küçük olaylara kadar, Allah tarafından yaratılır. Ancak, insan bu yaratılan fiillere “kesb” adı verilen bir şekilde katılır. Bu ne demek? İnsanın bir fiili gerçekleştirmesi, aslında Allah’ın bu fiili yaratmasından bağımsız değildir. Ancak, insan bir şekilde bu fiilin “sahibi” olarak kabul edilir, çünkü fiili seçme ve uygulama yetkisi ona verilmiştir.
Bir örnek vermek gerekirse, bir kişi işlediği bir suçtan dolayı suçludur, çünkü bu suç ona ait bir “kesb”tir. Allah, bu fiili yaratmış olsa da, kişi bu fiili seçmiş ve uygulamıştır. Eş’arîlerin bakış açısına göre, her şey Allah’ın izniyle olur, ama insanlar fiillerinden sorumludur.
Mâtürîdî Mezhebi: İnsan Özgürlüğü ve Sorumluluğu
Diğer taraftan, Mâtürîdîler, insanın fiillerindeki özgürlüğü biraz daha vurgular. Eş’arîlerin aksine, Mâtürîdîler, insanın kendi fiillerinin tam anlamıyla sahibidir ve Allah bu fiilleri yaratırken, insanın özgür iradesine müdahale etmez. Mâtürîdîler, insanın fiilindeki sorumluluğu tam olarak kabul ederler, ancak bu özgürlüğün içinde, Allah’ın iradesinin yine de belirleyici olduğunu belirtirler.
Mâtürîdî görüşüne göre, bir insan bir fiil gerçekleştirdiğinde, fiil onun kesbiyle meydana gelir. Yani, insan bu fiili kendi özgür iradesiyle seçer ve uygular. Bir örnek olarak, bir kişi yardıma ihtiyaç duyan birine yardım ettiğinde, bu yardım fiili ona aittir ve sorumluluğu da ona aittir. Allah, bu fiili yaratmış olabilir, ancak kişi yine de özgür iradesiyle bu fiili seçmiştir.
—
Kesb Teorisi: Ortak Noktalar ve Farklılıklar
Eş’arî ve Mâtürîdîlerin her ikisi de kesb teorisini benimser, ancak yaklaşım biçimleri farklıdır. Eş’arîler, her şeyin Allah’ın iradesine bağlı olduğunu savunarak, insanın fiillerinin Allah’ın yaratmasıyla var olduğunu kabul ederler. Ancak, insan bu fiillerin sahibidir ve bu nedenle sorumludur. Mâtürîdîler ise insanın özgür iradesine daha fazla vurgu yaparak, fiil sahibinin tam anlamıyla insan olduğunu ve bu sorumluluğun da insana ait olduğunu belirtirler.
Her iki mezhep de bir anlamda insanın sorumluluğunu vurgular, fakat özgür irade kavramı Eş’arîler için Allah’ın mutlak iradesine bağlıyken, Mâtürîdîler için insanın fiillerindeki özgürlük biraz daha öne çıkar.
—
Gerçek Dünya Örneği: Hidayet ve İyi Ameller
Bir düşünün, bir insan gerçekten iyilik yapmak istiyor. Kendisini iyi bir insan olarak görmek istiyor. Mâtürîdî görüşüne göre, bu kişinin yaptığı iyi ameller tamamen onun iradesiyle gerçekleşir ve bu fiiller ona aittir. Allah, onun fiillerini yaratmış olsa da, insan bu fiilleri kendi özgür iradesiyle gerçekleştirmiştir. Bu bakış açısına göre, bu kişi kendi iyi amellerinin sorumluluğunu taşır.
Eş’arî görüşünde ise, aynı kişi iyilik yapmak için bir adım attığında, o fiilin Allah tarafından yaratıldığını kabul ederiz. Ancak, yine de bu kişi o fiili kesbetmiştir. Yani, bu fiil onun tarafından yapılmış olsa da, Allah’ın iradesi olmadan bu fiil var olamazdı.
—
Sonuç: Kesb Teorisi Hangi Mezhebe Aittir?
Kesb teorisi, temelde her iki mezhep tarafından kabul edilse de, özellikle Eş’arîler ve Mâtürîdîler arasında farklılıklar bulunmaktadır. Eş’arîler, Allah’ın mutlak iradesine vurgu yaparken, Mâtürîdîler insanın özgür iradesini daha fazla öne çıkarır. İki mezhep de insanın sorumluluğuna işaret etse de, bu sorumluluğun nasıl şekillendiği konusunda farklı görüşlere sahiptir.
—
Sizin Görüşünüz Nedir?
Kesb teorisi ve özgür irade konusunda sizin görüşünüz nedir?
Bir fiilin sorumluluğu sadece insana mı aittir, yoksa Allah’ın iradesi burada ne kadar etkili olur?
Eş’arî ve Mâtürîdî bakış açıları arasında siz hangisini daha mantıklı buluyorsunuz?
Fikirlerinizi yorumlarda paylaşabilirsiniz!